dr Danuta Morańska
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Współczesna edukacja wygląda inaczej niż ta, którą pamiętamy z własnych szkolnych doświadczeń. Na zmianę wpłynęło nie tylko nowe odkrycia w zakresie mechanizmów decydujących o tym jak człowiek się uczy, ale również niebywały rozwój technologii informacyjnej, który zdecydowanie zmienił sposób funkcjonowania ludzi, szczególnie tych najmłodszych. Czy współczesna polska szkoła nadąża za tempem przemian zachodzących wokół nas? W jakim stopniu szkoła w swojej działalności edukacyjnej wpływa na rozwój społeczeństwa? Czy wprowadzane zmiany zawarte w dokumentach oświatowych mają tylko charakter deklaratywny? Czy współczesna szkoła umożliwia wykształcenie u uczniów kompetencji uznanych współcześnie za kluczowe? Co zrobić, aby konieczne zmiany przyspieszyć? Myślę, że warto zastanowić się nad odpowiedziami na powyższe pytania.
Słowa kluczowe: społeczeństwo wiedzy, kompetencje kluczowe, podstawy teoretyczne współczesnego procesu kształcenia, zintegrowana edukacja wczesnoszkolna
Wstęp
Żyjemy w czasach niezwykle dynamicznych zmian obejmujących wszystkie obszary ludzkiej egzystencji. Różnorodność zachodzących przemian, ich intensywność stawia przed współczesnym pokoleniem nauczycieli nowe wymagania związane z permanentnym dostosowywaniem się do nowych warunków oraz zapewnienie młodemu pokoleniu edukacji, dającej możliwość pomyślnego funkcjonowania w ciągle zmieniającej się rzeczywistości. Można by stwierdzić, iż właściwie nic nowego, zawsze tak było, że zawsze postęp wywoływał zmiany i konieczność przystosowania się. Tym razem sytuacja jest trudniejsza i dotyczy nowego, innego sposobu patrzenia na edukację. Nie jest to zadanie proste i wymaga dużego wysiłku, ponieważ wiąże się ono ze zmianą postrzegania roli nauczyciela i ucznia we współczesnej szkole, skupieniem uwagi na uczniu, jego rozwoju, zmianą organizacji procesu kształcenia, polegającą na stwarzaniu uczniom warunków do aktywnego konstruowania wiedzy. Kolejną trudność stanowi nieustanny rozwój technologii informacyjnej, która niezwykle ekspansywnie wdarła się w życie ludzi, zmieniając go właściwie we wszystkich obszarach, w tym również środowisko uczenia się dzieci. Nieprawdopodobne tempo zmian w tym zakresie zmusza nauczycieli do ciągłej aktywności związanej z doskonaleniem umiejętności korzystania z najnowszych rozwiązań sprzętowych i programowych w pracy własnej i w pracy z uczniami, dostosowanie metod kształcenia do wymagań współczesności, a także zmiany w postrzeganiu sposobu realizacji edukacji wynikającej z najnowszych badań w zakresie psychologii poznawczej. Jest to nieuchronne i konieczne ponieważ decyduje o przyszłości dzieci i młodzieży. Niezwykle ważna jest również świadomość wpływu nowych mediów na rozwój społeczeństwa oraz ich roli w funkcjonowaniu najmłodszych ze względu na potrzebę ochrony dzieci i młodzieży przed pojawiającymi się nowymi zagrożeniami i patologiami. Poruszana przeze mnie problematyka dotyczy wszystkich nauczycieli, a szczególnie nauczycieli zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej, którzy w najwyższym stopniu wpływają na kształtowanie się strategii uczenia się dzieci.
Zmiana spojrzenia na edukację. Nowe kompetencje kluczowe
Na początku zastanówmy się jakie założenia teoretyczne stoją u podstaw współczesnej edukacji. Czy współczesne spojrzenie na dydaktykę zmieniło się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat? Na początku należy zastanowić się nad problemem dotyczącym kompetencji, jakie powinien posiadać współczesny człowiek, kompetencji, które będą decydowały o jego przyszłości, przygotowujące go do dorosłego życia oraz stanowiące podstawę dla dalszej nauki i życia zawodowego. Kompetencje, uznane współcześnie za kluczowe mają zapewnić każdemu obywatelowi możliwość osobistej samorealizacji, aktywność i spójność społeczną oraz stworzyć warunki do uzyskania szans na zdobycie zatrudnienia w społeczeństwie wiedzy, przy uwzględnieniu wielorakich kompetencji indywidualnych. Biorąc pod uwagę dynamikę rozwoju nauki oraz przemian społecznych, gospodarczych określono „nowe umiejętności podstawowe” o strategicznym znaczeniu oraz zaakcentowano, że ich nabycie ma umożliwić uczenie się przez całe życie, zapewniając dorosłym możliwość rozwijania i aktualizowania zdobytych kompetencji kluczowych.
Określono osiem kompetencji kluczowych, wśród których znalazły się:
1) porozumiewanie się w języku ojczystym,
2) porozumiewanie się w językach obcych,
3) kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne,
4) kompetencje informatyczne,
5) umiejętność uczenia się,
6) kompetencje społeczne i obywatelskie,
7) inicjatywność i przedsiębiorczość,
8) świadomość i ekspresja kulturalna1.
Wszystkie kompetencje kluczowe uznane są za jednakowo ważne, ponieważ posiadanie każdej z nich wpływa na polepszenie jakości życia człowieka w społeczeństwie wiedzy. Wiele spośród nich wzajemnie się uzupełnia, pokrywa i wiąże. Opanowanie kompetencji komunikacyjnych, społecznych, matematycznych i podstaw pracy naukowej oraz w zakresie technologii informacyjnej sprzyja rozwojowi umiejętności uczenia się, tak niezbędnych w podejmowaniu wszelkich działań o charakterze samokształceniowym. Z kolei świadomość i ekspresja kulturalna umożliwia człowiekowi określenie własnej tożsamości. Takie przygotowanie człowieka do funkcjonowania w społeczeństwie wiedzy sprzyja rozwojowi krytycznego myślenia, aktywności, kreatywności i inicjatywności, nabywaniu umiejętności rozwiązywania problemów, oceny ryzyka oraz podejmowania decyzji i świadomego kierowania emocjami2. W kształtowaniu kompetencji kluczowych za bezwzględnie konieczne uznano kształtowanie motywacji do nauki oraz otwarcie na nowe wyzwania rzucane przez życie, na podejmowanie których wpływ wywiera wiara we własne możliwości, a także wiara w osiągnięcie sukcesu. Nie ulega wątpliwości, że dla realizacji takich celów w procesie edukacji duże znaczenie ma uwzględnienie indywidualnych cech poszczególnych jednostek i ich predyspozycji.
Teoretyczne założenia współczesnej edukacji
Zwrócenie uwagi na potrzebę kształtowania aktywnych postaw wobec procesu uczenia się, sprzyjające podejmowaniu działalności zmierzającej ku nabywaniu wiedzy i permanentnemu podnoszeniu kwalifikacji spowodowało refleksję nad dotychczasowymi sposobami realizacji procesu kształcenia oraz jego efektami.
Obowiązujące wcześniejsze założenia dotyczące organizacji edukacji, wynikały z założeń teorii behawiorystycznych i były efektem przyjęcia zależności zmian w zachowaniu człowieka od stosowanego systemu oddziaływań za pomocą bodźców w postaci kar, nagród i reakcji powiązanych ze sobą relacjami przyczynowo-skutkowymi3. Uważano, że zmiany w zachowaniu jednostki można szczegółowo zaplanować i utrwalić. W procesie kształcenia takie podejście miało przełożenie na organizację procesu kształcenia, polegającą na szczegółowym planowaniu działań nauczyciela i powiązanych z nimi czynności uczniów na lekcji, prowadzących do przyswojenia przez dzieci określonych treści kształcenia zgodnie z oczekiwaniami nauczyciela. Zgodnie z założeniami, uzyskiwane efekty kształcenia zależały od konsekwentnie stosowanych odpowiednich wzmacniających bodźców zewnętrznych. Aktywność poszczególnych uczniów zależała od zespołu bodźców stosowanych przez nauczyciela i była oczekiwana, tzn. zazwyczaj nie wynikała z samoistnej potrzeby poznania przejawianej przez ucznia, tylko była efektem pozytywnych i negatywnych wzmocnień stosowanych przez nauczyciela. Nauczyciele skupiali swoją uwagę głównie na realizacji programu nauczania, który stanowił dla nich priorytet, wymuszając określone zachowania uczniów i w niewielkim stopniu zwracając uwagę na ich indywidualne predyspozycje i dotychczasową wiedzę traktując ich przedmiotowo. Działania podejmowane przez nauczyciela w konsekwencji prowadziły do wykształcenia jednostki zewnątrzsterownej, oczekującej na bodźce zewnętrzne inspirujące ją do działania, biernie przyswajającej kolejne gotowe dawki informacji reprezentujące materiał nauczania, słabo zainteresowanej samoistnym podejmowaniem aktywności związanej z uczeniem się.
Znamienne są tutaj słowa wypowiedziane przez ojca konstruktywizmu Jeana Piageta, który stwierdził, że dziecko, któremu ograniczymy zdolność badania, zadawania sobie pytań i poszukiwanie na nie odpowiedzi, w to miejsce oferując mu tłumaczenie za pomocą pogadanki, „na skróty”, zmienia swój umysł, wyposażając go głównie w strategie słuchania i zapamiętywania cudzej wiedzy, nie będzie jednak umiało wytwarzać samodzielnie własnej. Dotyczy to również dorosłych4.
Tymczasem badania prowadzone w obszarze psychologii poznawczej (ang. cognitive psychology) dowiodły, że w trakcie poznawania otoczenia pod wpływem własnej aktywności, w człowieku dochodzi do zmiany rozwojowej w zakresie rozwoju procesów poznawczych i w konsekwencji w zakresie posiadanej wiedzy. Wyniki prowadzonych w tej dziedzinie badań wywarły duży wpływ na wiedzę o tym jak człowiek poznaje świat, buduje swoją wiedzy, którą posługuje się w swoim życiu. Analiza sposobu uczenia się ludzi doprowadziła do wniosku, że ludzki umysł funkcjonuje jako złożony system poznawczy, a każdy człowiek samodzielnie, za pomocą procesów poznawczych takich jak percepcja, uwaga, pamięć, myślenie, język, ekspresja i inne, poprzez własną aktywność tworzy, przekształca, konstruuje w swoim umyśle struktury wiedzy tworząc adekwatne reprezentacje umysłowe. Człowiek ucząc się nie buduje swojej wiedzy, biernie gromadząc informacje odbierane za pomocą swoich zmysłów, lecz aktywnie tworzy modele, które odwzorowują lub też reprezentują rzeczywistość. Wiedza posiadana przez człowieka zależy od jego własnej aktywności i nie daje się zewnętrznie kontrolować. Proces uczenia się jest konstruowaniem znaczeń, nadawaniem znaczeń poznawanym rzeczom, zjawiskom i procesom w kontekście dotychczasowej wiedzy ucznia5. Uczenie się polega na uwewnętrznieniu wiedzy, jej interioryzacji, włączeniu nowych doświadczeń do utworzonych wcześniej w umyśle struktur wiedzy. Czyli każdy z nas, w efekcie własnych doświadczeń oraz w trakcie kontaktu z otoczeniem, w miarę upływu czasu, indywidualnie, buduje własne rozumienie świata, w którym funkcjonuje. Nasz umysł funkcjonuje tak jak umysł badacza. Oznacza to, że od chwili przyjścia na świat, każdy z nas tworzy na temat otaczającej go rzeczywistości teorie i hipotezy, które ulegają nieustannej weryfikacji, rekonstrukcji i modyfikacji6. To, w jaki sposób wiedza zostanie w umyśle skonstruowana zależy od uczącego się. Bardzo ważnym zadaniem, wpływającym na podejmowanie przez ucznia czynności związanych z konstruowaniem wiedzy, jest wywoływanie motywacji do podejmowania działania związanego z poznaniem. Polega to na wzbudzaniu konfliktu poznawczego, powodującego wystąpienie zainteresowania, zaciekawienia przedmiotem poznania. Wywoływanie braku równowagi w stanie posiadanej wiedzy powoduje u uczącego się potrzebę działania związanego z uzupełnieniem zdiagnozowanej luki i powrotem do równowagi.
Takie spojrzenie na uczenie się wpłynęło na zmianę myślenia o uczniu, o jego dotychczasowych doświadczeniach, roli nauczyciela i organizację środowiska, w którym zachodzi uczenie się. W procesie konstruowania wiedzy oprócz aktywności jednostki, jej dotychczasowego doświadczenia za niezwykle ważny uznano społeczny charakter uczenia się wynikający z interakcji z otoczeniem.
Omawiany przez nas model kształcenia wywodzący się z założeń psychologii poznawczej nazywany jest modelem interakcyjnym lub konstruktywistycznym. Model współczesnego rozumienia modelu kształcenia został przedstawiony na poniższym rysunku.
Rys. 1. Współczesne rozumienie procesu uczenia się
Źródło: Pedagogika wczesnoszkolna-dyskursy, problemy, rozwiązania. Red. D. Klus-Stańska, M. Szczepska-Pustkowska, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 483.
Zwróćmy uwagę na fakt, że uczenie się nie polega na uczeniu się określonego zasobu wiedzy, ale raczej na intelektualnym sposobie zajmowania się przedmiotem poznania.
Jaki model dydaktyki preferuje współczesna szkoła? Z pewnością nie powinna być to dydaktyka behawiorystyczna, której zadaniem było przekazanie określonego zasobu informacji i która wykluczała samodzielne poznanie ze względu na występowanie błędów interpretacyjnych. Naczelną wagę przykładano do opanowania przez uczniów pewnego z góry ustalonego zakresu materiału nauczania. Taka dydaktyka współcześnie często nazywana jest dydaktyką pamięci. Aktualnie preferowana jest dydaktyka poznawczo-konstruktywistyczna i interakcyjna stawiająca na wywoływanie konfliktu poznawczego, sprzyjającego samodzielnemu podejmowaniu aktywności związanej z zaspokajaniem potrzeby posiadania wiedzy poprzez samodzielne jej odkrywanie i wytwarzanie (dydaktyka myślenia)7.
Zadaniem współczesnej edukacji jest stawianie ucznia w nowych dla niego sytuacjach problemowych wywołujących konflikt poznawczy8. Uczenie się nie polega na podejmowaniu działania na lekcji zgodnie z modelem zasugerowanym przez nauczyciela, ale na własnym swobodnym poszukiwaniu wiedzy przez ucznia w środowisku sprzyjającym poznawaniu. Zmiana rozwojowa zachodząca w człowieku jest efektem interakcji i negocjacji społecznych oraz indywidualnego zaangażowania w nadawanie znaczeń poznawanej rzeczywistości. Współczesna dydaktyka uwzględnia naturalne dążenie człowieka do aktywnego poznawania, poszukiwania rozwiązań, negocjowania społecznego, samodzielnego nadawania znaczeń w nawiązaniu do wiedzy uprzedniej9.
Stworzenie odpowiednich warunków uczenia się polega nie tylko na właściwym zorganizowaniu środowiska uczenia się tak, aby dziecko realizowało cele dydaktyczne, ale przede wszystkim wymaga poznania uczniów, ich cech indywidualnych, poziomu ich wiedzy uprzedniej oraz poziomu rozwoju ich zdolności poznawczych. Wiedza ta stanowi układ odniesienia dla organizacji wszelkiej działalności dydaktyczno-wychowawczej. Dla nauczyciela bardzo ważny jest również zasób wiadomości na temat strategii zdobywania wiedzy preferowanych przez uczniów, sposobów komunikowania się, środowiska społecznego i materialnego, w którym na co dzień funkcjonują. Oczekuje się, że szkoła powinna stwarzać uczniom możliwość samodzielnej pracy w procesie odkrywania wiedzy, organizować środowisko uczenia się, stwarzać warunki do zaspokajania ciekawości, zadawania pytań, dyskutowania, formułowania problemów i stawiania hipotez, itp. szanując ich naturalny sposób poznania oraz prowokując nowe działania w tym zakresie. We współczesnej edukacji nie chodzi o to, aby uczeń zapamiętał i powtórzył słowa nauczyciela, ale aby potrafił wykazać się jej własnym rozumieniem wiedzy, aby wiedział gdzie i jak ją zastosować.
W ten sposób zmienia się podstawowa aktywność nauczyciela i definicja jego roli. Z osoby prezentującej wiedzę nauczyciel staje się organizatorem, animatorem procesu uczenia się uczniów, osobą wspierającą rozwój ich myślenia i aktywność. Jego zadaniem jest poznanie uczniów i zadbanie o stworzenie im możliwie najlepszych warunków rozwoju.
Rola środowiska materialnego w procesie konstruowania wiedzy
Zastanówmy się teraz nad tym jaką rolę odgrywa otoczenie zewnętrzne ucznia w konstruowaniu przez niego wiedzy? W jaki sposób kształtować środowisko uczenia się dzieci, aby możliwie optymalnie wspierać poznawczą zmianę rozwojową zachodzącą w dziecku, zdając sobie sprawę, że może ono tę zmianę podtrzymywać, przyspieszać, opóźniać lub hamować. Nie wolno nam zapominać, że to czy zmiana nastąpi zależy od ucznia, jego zaangażowania, aktywności własnej ponieważ zachodzi w nim.
Oprócz środowiska społecznego, na budowanie wiedzy ucznia, wpływa szeroko rozumiane środowisko materialne, w którym na co dzień dziecko funkcjonuje, z całym bogactwem otaczających go przedmiotów, spełniających ważną rolę w jego codziennym życiu i stanowiących źródło i narzędzie poznania. W procesie poznawania, niezależnie od wieku, naturalne środowisko funkcjonowania człowieka wywołuje ciekawość, wzbudza zainteresowanie, stanowi inspirację dla podejmowania czynności badawczych, jest źródłem wiedzy lub służy jej weryfikacji. Jego rola jest nieoceniona. Każdy wie, że środowisko wywołujące proces uczenia się nie ogranicza się jedynie do środowiska klasy szkolnej. Jest ono tylko częściowo kontrolowane przez nauczyciela, ponieważ w jego skład wchodzą wszystkie rzeczy i przedmioty służące edukacji, a stanowiące codzienne otoczenie człowieka. Środowisko uczenia się obejmuje całe otoczenie jednostki, w szkole i poza nią, i wszystkie jego elementy, które mogą stymulować jej rozwój10.
Ze względu na właściwości chciałabym odnieść się do środowiska uczenia się rozszerzonego o technologie informacyjno-komunikacyjne, które stanowią integralną część środowiska funkcjonowania współczesnego człowieka. Można nawet powiedzieć, że dzięki swoim specyficznym cechom rozszerzyły to środowisko w sposób do tej pory niespotykany. Technologia jest nie tylko źródłem poznania, ale stanowi również świetne narzędzie poznawcze, tworząc specyficzne środowisko wspierające aktywność i kreatywność ucznia zachęcające do działań o charakterze eksploracyjnym.
Jedną z niezwykłych zalet współczesnych technologii informacyjnej jest jej interaktywność, polegająca na możliwości zindywidualizowanego docierania do informacji, zgodnie z zamysłem uczącego się oraz możliwości jej wymiany pomiędzy uczestnikami procesu kształcenia. Inną zaletą jest szybkość realizacji podejmowanych działań i uzyskiwanych efektów. Natychmiastowość zaspokajania potrzeby informacji stanowi czynnik zachęcający, motywujący do podejmowania aktywności badawczej. Podejmowane czynności mogą mieć charakter indywidualny i zespołowy, dzięki czemu możliwa jest wymiana myśli oraz rozwój umiejętności społecznych dzieci.
Konkluzja
Z punktu widzenia współczesnych zadań edukacji odpowiednie zastosowanie strategii edukacyjnych zawartych w oprogramowaniu edukacyjnym oraz związanych z celowym wykorzystaniem całego wachlarza usług sieciowych tworzy szerokie możliwość uczenia się w środowisku, które w dużym zakresie zastępuje nauczyciela w jego dotychczasowej, tradycyjnej roli pozwalając uczniom działać zgodnie z ich rytmem pracy i w dostosowanym do ich predyspozycji środowisku uczenia się. Zauważmy, że nie mówimy tutaj o nabywaniu wiedzy ale o sposobach jej nabywania. Uczenie się często przybiera zupełnie inną formę niż chodzenie do szkoły w tradycyjnym rozumieniu. Zmienia się sposób myślenia o edukacji i tę zmianę w swojej pracy muszą uwzględnić nauczyciele.
Zwróćmy uwagę na fakt, że niezależnie od intencji nauczycieli i organizacji dydaktyki szkolnej uczniowie chętnie korzystają i będą korzystali z nowoczesnych technologii w swoim funkcjonowaniu pozaszkolnym, nie zawsze postępując zgodnie z intencją i oczekiwaniami rodziców i wychowawców. Tego procesu nie można zahamować, ale można podjąć działania zmierzające do świadomego, racjonalnego wprowadzenia technologii informacyjnej do edukacji dzieci, nie tylko podnosząc efekty procesu kształcenia, ale również kształtując kulturę informatyczną młodego pokolenia tak, aby w sposób racjonalny korzystało z dobrodziejstw techniki, nabywając oczekiwanych kompetencji i unikając nowych zagrożeń. Stosując multimedia dzieci wykazują się niezwykłą aktywnością, kreatywnością, zaangażowaniem i konsekwencją, zatem ich zastosowanie w procesie kształcenia powinno sprzyjać wykształceniu oczekiwanych w społeczeństwie wiedzy postaw i uzyskaniu adekwatnych umiejętności. Pamiętajmy, że to jacy będą nasi uczniowie w bardzo dużym stopniu zależy to od nas, nauczycieli.
Bibliografia
Pedagogika wczesnoszkolna-dyskursy, problemy, rozwiązania. Red. Klus-Stańska D., Szczepska-Pustkowska M., Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.
Pachociński R., Technologia a oświata, Wydawnictwo IBE, Warszawa 2002.
Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie.
1. Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie, s. 3.
2. Tamże, s. 4.
3. D. Klus-Stańska, J. Kruk, Tworzenie warunków dla rozwojowej zmiany poznawczej i konstruowania wiedzy przez dziecko, [w:] Pedagogika wczesnoszkolna-dyskursy, problemy, rozwiązania. Red. D. Klus-Stańska, M. Szczepska-Pustkowska, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 463.
4. Tamże, s. 484.
5. R. Pachociński, Technologia a oświata, Wydawnictwo IBE, Warszawa 2002, s. 84.
6. Tamże, 480.
7. Tamże, 494.
8. Tamże, 463.
9. Tamże, 498.
10. Tamże, s. 494.
